Een heerlijke lentedag in Washington, D.C. We schrijven het jaar 1951, en er zijn wel een aantal misstanden in de wereld waar de gemiddelde godvrezende all american liever niet bij stil staat. Opnieuw is er een oorlog waar de USA als scheidsrechter en vredestichter in verzeild is geraakt. In het verre Korea sterven de zonen van moeders die een paar jaar eerder ook al een kind verloren zouden kunnen hebben.
Maar het mooie weer, het strakke gazon, de spelende kinderen, en de picknikkende gezinnen dringen dat soort gedachten gemakkelijk naar de achtergrond. Genieten heeft de voorhand. Plotseling verschijnt er een vlek aan de horizon. Een vogel? Een bal? Of toch een Soviet projectiel, zoals wordt gesuggereerd. Niets van dat al. Het is een vliegende schotel.
Als de schotel zich over de stad beweegt, op zoek naar een landingsplaats, breekt de paniek los. Er lijkt een totale wanorde te ontstaan, maar de autoriteiten houden het hoofd koel. Op het moment dat de schotel zich klaar maakt om op het zojuist nog met mensen gevulde gras te landen, staat een armada van militair machtsvertoon klaar.
Tot zover lijkt dit een SF avontuur zoals dat zoveel is vertoond in de jaren 50. Een land met een zo bloeiende economie als de USA, met een gigantisch vertrouwen in de toekomst en haar eigen kunnen in het bijzonder, had behoefte aan afleiding en een vijand die uitgeschakeld moest worden. Bij gebrek aan oorlogen op aarde werd uitgeweken naar de ruimte. Het feit dat The day the earth stood still al in 1951 uitkwam wijst erop dat het een voorloper van deze ontwikkeling is.
De Koreaanse oorlog (1950-1953) was een laatste stuiptrekking van een oorlogssituatie tussen grootmachten met expliciete gevechtshandelingen. De opkomst van de Soviet-Unie als nucleaire macht dwong de regeringen van zowel de USA als de USSR in een diplomatieke, Koude, oorlog die hen vele jaren op eieren liet lopen.
Het Amerikaanse publiek had grote moeite met de situatie. Ze waren gewend aan overzichtelijke oorlogen met een tegenstander die in een reeks gevechten verslagen moest worden. Dat was er niet meer bij. De grote filmbonzen in Hollywood hadden dit goed door. Een lawine van SF films overspoelde de natie. Steevast ontstond daarin een confrontatie tussen een buitenaardse mogendheid, een monster of een ander vreemde entiteit, en de aardse bevolking. Die natuurlijk steeds vertegenwoordigd werden door bewoners van ’the good ole US of A’. Er werd wat heen en weer geschoten en gepraat, steeds in die volgorde, maar uiteindelijk dropen de aliens af, of ze werden vernietigd.
De grootste gemene deler van al die films, ook van degenen die wat verfijnder met het gegeven omgingen, was paranoia. De natuurlijke angst voor alles wat vreemd is komt goed tot z’n recht in SF. Daarnaast kon de angst voor de Russen geprojecteerd worden op de tegenstanders in die films. Met als gevolg dat menige tiener in de drive-in ‘eat this, Ruskie!‘ schreeuwde richting het doek, als weer een afzichtelijk monster met geweervuur bestookt werd.
Ook The day the earth stood still gaat uit van de paranoia van mensen. Als de bezoeker, Klaatu geheten, land weet hij zich al omringd door wapens. En als zijn begroeting uitgesproken wordt kan een nerveuze soldaat zich niet bedwingen, en schiet hem neer.
De rest van de film probeert Klaatu de bevolking te overtuigen van zijn goede bedoelingen, en hij zoekt naar wegen om zijn boodschap over te brengen. Hij heeft, met reden, grote bezwaren tegen de ontwikkelingen op nucleair gebied op aarde. Zijn boodschap van vrede, gecombineerd met zijn pogingen om zich onder de gewone mensen te bewegen en zijn wederopstanding na te zijn neergeschoten, maken hem in zekere zin een Christus figuur. De demonstratie van zijn macht, door de wereld stil te zetten op het middaguur, draagt hier ook aan bij.
Ondanks al zijn inzet weet Klaatu de wereld niet de zin van zijn standpunt in te laten zien. De paranoia wint het van het begrip. Hij laat de aarde een keuze; “Sluit je aan bij het verbond van planeten en leef in vrede, of ga je eigen, gewelddadige, weg en ga ten onder.” Dan stapt hij de schotel en verdwijnt in de hemel.
The day the earth stood still vormt, met de inherente boodschap van vrede en verdraagzaamheid, een laatste siddering voordat de Koude oorlog losbarst.
De wereld heeft gekozen voor de gewelddadige en, vooral, paranoide weg. De golf van films die daarna in de jaren 50 gemaakt werden, zijn hier een exponent van.
Het is zeldzaam dat een film zo precies de vinger op de zere plek van de geschiedenis legt, maar deze doet dat ten volle. Het is een filmisch, maar zeker ook historisch hoogtepunt. Regisseur Robert Wise zou daarna nog wel een aantal toppers maken, denk aan Westside story en , maar geschiedenis heeft hij, letterlijk, met deze film geschreven.