Zodra bankiers eraan herinnerd worden dat ze bij een bank werken, gaan ze zich meteen oneerlijker gedragen. Ze liegen dan vaker dat ze kop in plaats van munt hebben gegooid bij een spelletje, om meer geld te kunnen verdienen. In Nature werden in november 2014 de resultaten van een onderzoek onder 128 medewerkers van één bank gepubliceerd. Zorgt de bedrijfscultuur ervoor dat deze mensen zich oneerlijker gaan gedragen? Of doen bankiers dit omdat het van ze verwacht wordt? Het onderzoek geeft er geen uitsluitsel over. De conclusie was in elk geval wel dat als bankiers een kans krijgen om in een spel oneerlijk te zijn, dat ze die gretig aanpakken.
“Ik beloof binnen de grenzen van mijn functie die ik op enig moment in de bancaire sector vervul dat ik mijn functie integer en zorgvuldig zal uitoefenen.” Dit is de eerste belofte van de bankierseed die Hans Ludo van Mierlo (68) in 2008 bedacht en die sinds gisteren verplicht is. Van Mierlo, voormalig journalist en hoofd voorlichting van de Tweede Kamer, werkte vanaf 1986 meer dan twintig jaar in de bankwereld en zag er normen en waarden alsmaar achteruit hollen. De eed zou daar een halt aan moeten toeroepen. Binnen een jaar moeten 90.000 bankmedewerkers hem afleggen. Wie zich er niet aan houdt kan een beroepsverbod krijgen. De bankierseed geldt al sinds 2013 voor de krijtstreeppakken: het bestuur en de commissarissen van financiële instellingen. Verderop in de eed staat nog dat de bankiers beloven dat ‘ik mijn verantwoordelijkheid voor de samenleving ken’ en ‘dat ik mij zal inspannen om het vertrouwen in de financiële sector te behouden en te bevorderen.’
Het klinkt allemaal prachtig maar het is een wassen neus van gigantische proporties. Want wat omvat die verantwoordelijkheid voor de samenleving dan en wanneer spant iemand zich in om het vertrouwen te bevorderen? Dat vertrouwen is voorlopig ver te zoeken gezien de ophef rond de ABN-Amrobonussen. De bestuurders die een ton extra zouden krijgen hebben op 4 juli 2013 ook de eed afgelegd. En daarmee hebben ze, zoals op de ABN-website te lezen is, “voldaan aan de eis van ondertekening van de moreel ethische verklaring die op grond van de Code verplicht is.” De plichtmatigheid druipt er vanaf. Alsof ze met gekruiste vingers en een pistool op het hoofd een lesje oplezen waar niemand in gelooft.
Natuurlijk, nergens in die eed staat iets over verantwoorde beloningen. Het zou ook potsierlijk zijn als een bankier belooft zich te beheersen als het gaat om salarissen en bonussen. Tegelijkertijd wordt er met de belofte de verantwoordelijkheid voor de samenleving te kennen wel een beroep op gedaan. In de ogen van de belastingbetaler zijn die namelijk aan elkaar gekoppeld. Als je je verantwoordelijkheid kent snap je dat 100.000 euro extra op een basissalaris dat al ruim zes ton bedraagt ophef in die samenleving zal veroorzaken. Maar bij bankbestuurders lijkt het anders te werken. Die grijpen terug op de letter van de wet en timmeren hun recht op beloning juridisch volledig dicht. Volgens de Wet bonusverbod staatsgesteunde ondernemingen mag het ook allemaal. En volgens het onderzoek in Nature past het ook in de bedrijfscultuur. Als je de kans krijgt wat extra’s te pakken, ongeacht wat iemand anders daarvan vindt, dan doe je dat.
ABN-bestuursvoorzitter Gerrit Zalm zag geen problemen. Het kan volgens de wet dus waar maakt iedereen zich druk over? Na het uitstel van de beursgang zal zijn schaterlach echter ver te zoeken geweest zijn. Het terugdraaien van de salarisverhoging leidde daarna tot de brave boodschap dat de ophef betreurd wordt en dat de onrust niet goed is voor klanten, medewerkers en “het algemeen vertrouwen in ABN Amro”. Het gevloek en getier van de bestuurders zal niet van de lucht geweest zijn.
Onrust? Welke onrust? En wat heeft dat met mij te maken? Je ziet het voor je. Dijsselbloem die als een schoolmeester de eed nog eens op het bord laat zien aan de bestuurders in de bankjes. Met een aanwijsstok gaat hij de geloftes af die ze in 2013 zo plechtig hebben afgelegd. Integer, zorgvuldig, belangen, verantwoordelijkheid, samenleving. Klinkt bekend? Enig idee wat die woorden met deze toestand te maken hebben?
Ondertussen gooit commissaris Peter Wakkie, bij ABN Amro verantwoordelijk voor het beloningsbeleid, olie op het vuur door in een interview met NRC Handelsblad te zeggen dat hij van de prins geen kwaad weet. Een paar uur later stapt hij op. En ook ditmaal zullen de ruiten in de sponningen getrild hebben van de verwensingen en dichtgeslagen deuren.
Vandaag velt Dijsselbloem zijn finale oordeel over de bank. Op de aandeelhoudersvergadering mag hij het beleid van het afgelopen jaar goedkeuren. Decharge, heet dat officieel. Doet hij het niet dan vliegt Gerrit Zalm er waarschijnlijk uit. Het zou een passend einde zijn voor de man die de de letter van de wet zo goed kent maar vooral de belichaming is van de graaiende bankier. Het beeld rijst op van een stomend krijtstreeppak dat met een schaterlach van krankzinnigheid alle kantoordeuren op de Zuidas dichtsmijt.